De kracht van staal: "Modulair bouwen is nodig om circulaire doelen te halen"

De bouwsector staat met de circulaire verplichting voor een enorme uitdaging. Het eerste doel uit het Rijksbrede programma Nederland Circulair in 2050 is ambitieus maar niet onhaalbaar: in 2030 moet Nederland al 50 procent minder primaire grondstoffen – zoals mineralen, metalen en fossiele brandstoffen – gebruiken. 

De meeste panden, van woningen en kantoren tot distributiecentra, bestaan uit een combinatie van materialen: beton, steen, hout, glas, staal en/of kunststof. Nu is hergebruik van oude bouwmaterialen vaak nog bewerkelijk en kostbaar; denk aan het vergruizen van beton of het terugwinnen en omsmelten van stalen componenten. Bij het overstappen op demontabel bouwen zijn elementen na gebruik eenvoudig los te maken en opnieuw te gebruiken in volgende panden – mogelijk meerdere keren. Circulair denken en ‘bouwen voor recycling’ zijn in opkomst, maar staan nog in de kinderschoenen. 

Registratie van bouwmaterialen 
Om hergebruik van bouwmaterialen in de toekomst te vergemakkelijken, kunnen bouwers alle toegepaste materialen in hun nieuwbouwpanden sinds 2017 registreren in het Madaster, het materialen-kadaster. Zo is van elk pand bekend welke materialen daarin zijn verwerkt, op welke plek, en aan welke specificaties die voldoen. Dat helpt bij toekomstig hergebruik. Veruit de meeste panden staan echter nog niet in het Madaster; daarvan zijn de gebruikte materialen niet centraal geregistreerd. 

Hoogwaardig hergebruik van sloopmaterialen is daardoor nog altijd heel lastig, weet Han van Son. Hij is docent/onderzoeker bij Avans Hogeschool in Breda. Samen met collega-onderzoeker Karen Janssen onderzocht hij in opdracht van de EU alle schakels in het bouwproces – van projectontwikkelaar en architect tot hoofd- en onderaannemers – om te zien in hoeverre hoogwaardig hergebruik van bouwmaterialen uit bestaande gebouwen mogelijk is. Ook staalproducent Tata Steel werkte aan het onderzoek mee. Conclusie: laagwaardig materiaalhergebruik is goed mogelijk; hoogwaardig hergebruik, bijvoorbeeld van complete bouwelementen, heeft nog veel haken en ogen. Van Son: “Een stalen H-balk uit een slooppand waarvan de samenstelling en herkomst niet bekend zijn, mag je niet zomaar toepassen in een ander gebouw; die zou je moeten omsmelten tot nieuw staal, voor nieuwe bouwelementen die dan wél geregistreerd worden. Daarnaast is hergebruik van bestaande sloopdelen bewerkelijk – denk aan vervoer, opslag, distributie, certificering en aanpassing – met hoge kosten aan de voorkant, en een onzekere terugverdientijd.” 

Kansen voor ‘Meccano-bouwen’ 
Optimistischer is Van Son over de kansen voor demontabel (staal)bouwen. Hij verwacht dat de businesscase daarvoor snel sterker wordt. “We zijn voor onze staalproductie inclusief de daarvoor benodigde ijzererts en steenkool nog altijd afhankelijk van landen als Rusland, China en India, met alle risico’s van dien. Meer hoogwaardig hergebruik, bijvoorbeeld door demontabel bouwen, zal die afhankelijkheid verminderen.” Dat vraagt om een ingrijpende omslag in de manier van werken, benadrukt Van Son. “Zoiets lukt alleen met meer overleg en afstemming tussen alle schakels in de hele keten, waarbij je in de fabriek prefab-delen bouwt die op de bouwplaats alleen nog maar in elkaar hoeven te worden gezet.” 

Theoretisch ideaal, maar enorm ingrijpend, is het idee van een universeel bouwsysteem voor demontabel bouwen met standaard bouwelementen. Denk aan Meccano of Lego, waarbij je met een beperkt aantal ‘blokjes’ eindeloos veel combinaties kunt maken. En waarbij je elk blokje na eerste gebruik eenvoudig kunt demonteren en opnieuw kunt gebruiken in een ander pand. 

‘Design for disassembly’ 
Dat klinkt als toekomstmuziek, maar is hier en daar al realiteit. Tata Steel levert al innovatieve staaloplossingen, waarmee bouwers demontabele staalcomponenten kunnen toepassen. Deze zijn al terug te vinden bij de tijdelijke rechtbank die inmiddels is verhuisd van Amsterdam naar Enschede. Circulairstaal BV, een zusteronderneming van Brink Staalbouw, past ook deze filosofie van demontabel bouwen op grote schaal toe. Brink is marktleider in de bouw van grote staalconstructies, zoals de nieuwe Zalando-hub bij Bleiswijk en het distributiecentrum van Jumbo bij Nieuwegein. Waar Brink nog werkt met lasverbindingen, bouwt dochterbedrijf Circulairstaal® 100 procent demontabele XXL-staalconstructies volgens de principes van design for disassembly. Aniek Averesch van Circulairstaal: “Daarvoor hebben we speciale connectors ontwikkeld waarmee we ijzersterke constructies kunnen bouwen, met bouten, moeren en verbindingsstukken. Met drie of vier basiselementen kunnen we nu alles bouwen – net als met Meccano of Lego – eenvoudig demontabel. Toen we dit idee in 2015 presenteerden, was er in de sector nog weinig draagvlak. Inmiddels ziet iedereen het belang: naast de ambitieuze circulaire opgave rijzen de energie- en staalprijzen de pan uit.” 

Grotere rol overheid 
Verovert ‘Meccano-bouw’ straks ook andere bouwsectoren? Wonen en werken we straks in panden gemaakt met standaard ‘Legoblokjes’, die we naar believen kunnen uitbouwen, verkleinen of zelfs volledig kunnen demonteren en elders hergebruiken? Averesch hoopt het van harte: “Vooralsnog zijn wij de enige die zo werken, maar ik hoop dat er snel meer bedrijven bij komen die ook demontabel gaan bouwen en dat de hele sector het oppakt. Het is hard nodig! Gelukkig zijn er in het onlangs gesloten Bouwakkoord al mooie afspraken over gemaakt.” Ook Van Son voelt de haast. “De overheid moet dit niet aan de markt overlaten maar sturend optreden. Een CO2-heffing op goedkoop staal bijvoorbeeld zal hergebruik zeker stimuleren.”